Hoe knotten (terug) nuttig kan zijn?

Houtige landschapselementen, waaronder knotbomen, zijn al eeuwenlang een vertrouwd gezicht in ons Vlaamse landbouwlandschap. Door het verlies van hun economische functie, staan ze echter onder druk. Bovendien is het beheer tijdrovend en duur. Boerennatuur Vlaanderen gaat op zoek naar manieren om ze terug functioneel te maken.

Joost-Pim Balis, Boerennatuur Vlaanderen

Waarom wordt er minder geknot?

Voor veel landbouwers is het knotten een arbeidsintensieve en soms gevaarlijke klus geworden. Wanneer je niet de juiste techniek onder de knie hebt en niet het juiste materiaal en beschermkledij voor handen hebt, brengt het werk risico’s met zich mee. Daarnaast is de economische drijfveer weggevallen. Vroeger waren knotbomen zeer functioneel om relatief frequent hout te kunnen oogsten om mee te verwarmen, brood te bakken of te gebruiken als constructiemateriaal, voor omheiningen of gereedschap. Tegenwoordig is dit hout minder nodig, gezien er alternatieve materialen voor handen zijn die goedkoper en praktischer zijn. Dit alles maakt het moeilijker om de investering in onderhoud te rechtvaardigen.

Achterstallig beheer kan echter leiden tot takken die afscheuren, doordat ze te zwaar worden voor de stam. Dit kan mogelijk gevaarlijke situaties opleveren voor mens en dier en de levensduur van de knotboom aanzienlijk verkorten. Wanneer uiteindelijk achterstallige, oude knotbomen afsterven, worden ze maar in weinig gevallen vervangen. Dit heeft dan weer als gevolg dat nest- en schuilgelegenheden voor verschillende diersoorten verdwijnen.

Rendabiliteit

Boerennatuur Vlaanderen werkt in  projecten ‘Van Tronk tot Snipper’ in de Vlaamse Ardennen en ‘Houtige Biomassa’ in het Meetjesland aan een kosten-baten analyse van knotbomen. De gemiddelde kostprijs voor het knotten van 1 boom ligt rond de 80 euro per knotbeurt. Door het beheer op een efficiënte manier aan te pakken, kunnen deze kosten wel wat gedrukt worden. Zo kunnen landbouwers in bepaalde regio’s beroep doen op Werkers in Aanneming voor het machinaal beheer van knotbomen (met bandenkraan en knipper).

Ook via subsidies kan het beheer aantrekkelijker gemaakt worden. Zo biedt de Vlaamse Landmaatschappij een beheerovereenkomst aan voor het beheer van knotbomen. De beheerovereenkomst wordt afgesloten voor een periode van vijf jaar en dit kan in heel Vlaanderen. In die vijf jaar dien je elke boom opgenomen in de overeenkomst één maal te knotten of te vervangen wanneer de boom afsterft. Het knotten moet in de winter, buiten het broedseizoen, gebeuren (tussen 1 november en 15 maart). Hiervoor ontvang je 8,41 euro per boom per jaar, wat in totaal neerkomt op 42,55 euro per boom per beheerovereenkomst.

Waarom toch knotten?

Naast de beheersubsidie bestaan er nog verschillende manieren om de houtoogst van knotbomen opnieuw functioneel en zodoende relevant maken voor je landbouwbedrijf. Zo kan het hout van knotbomen op verschillende manieren benut worden:

• Bodemverbetering: houtsnippers kunnen worden ingewerkt in de bodem om het koolstofgehalte en waterhoudend vermogen van de bodem te verhogen. Met bedrijfseigen snippers kan je bovendien aanspraak maken op de ecoregeling ‘Verhogen organische koolstofgehalte’. De vergoeding bedraagt 602,5€/ha voor een toediening van min. 10 ton houtsnippers per ha.
• Strooisel voor vee: de snippers kan je ook gebruiken als strooisel in de stallen.
• Hernieuwbare energie: het hout kan worden gebruikt als brandstof voor van gebouwen, bijvoorbeeld via een biomassaketel.

• Omheiningen: de takken gebruiken als palen voor een weideafsluiting.
• Extraatje voor vee: wilgentakken, die salicylaten bevatten, kunnen in stallen worden gelegd als natuurlijke pijnstiller en ontstekingsremmer.

Naast het belang van de economische rendabiliteit, zijn knotbomen uiteraard ook een investering in biodiversiteit en duurzaamheid. Ze bieden schaduw, beschutting en leefomgeving voor insecten, vogels, klein wild en vee. Bovendien versterken ze het unieke karakter van het Vlaamse landbouwlandschap. Door enkele kleinere takken na het knotten van de bomen op een takkenhoop te leggen, creëer je ook schuilplaatsen voor kleine zoogdieren zoals egels.

Wist je dat…?

• er gezegd wordt dat het knotten ontstaan is door een oude wetgeving? De bomen op de gepachte percelen waren van de eigenaar, maar de pachter mocht ze wel snoeien.
• de meest gekende boomsoort om te knotten de wilg is? Maar ook soorten zoals es, populier, zwarte els en zelf zomereik en haagbeuk kunnen geknot worden.
• het knotten een techniek is waardoor bomen ouder kunnen worden, dan wanneer ze gewoon zouden recht groeien?
• een oude knotwilg ook verder leeft wanneer de binnenkant uitgehold is? Het uithollen komt door water dat op de stam staat en zo de stam doet rotten.
• als je twijfelt of een knotboom te oud is om te knotten, je enkele takken kan knippen en de andere laten staan? Als de nieuwe uitschieters enkele jaren oud zijn, kan je de oudere overige takken dan ook knippen.
• je voor het beheer van je knotbomen ook terecht kan bij de vrijwilligers van de regionale landschappen? Voor meer info: www.goedgeknot.be

Dit artikel verscheen eveneens in de Boer & Tuinder van 23 januari 2025.

Met steun van